LEPORELLO of HET LEPORELLO-BOEK
Een leporello kent ook
alternatieve benamingen
zoals zigzag-, harmonica-
of concertinaboek.
Een leporello is een boek of album dat zich onderscheidt van andere boekvormen doordat het bestaat uit een doorlopende reeks zigzag gevouwen pagina’s. Het is geen boek in klassieke zin, dat dankzij het bijeenvoegen van pagina’s in een rug door te bladeren is, maar een harmonica die kan worden uitgetrokken en die een voor- en een achterkant heeft die in principe beiden drager kunnen zijn van tekst en/of afbeeldingen. Een leporello kent ook alternatieve benamingen zoals zigzag-, harmonica- of concertinaboek.
Tegenwoordig is de meest voorkomende vorm een horizontaal uittrekbare harmonica met een leesrichting van links naar rechts; omgekeerd, van rechts naar links, kan ook. Minder gebruikelijk is de verticale variant, die we onder meer kennen van de vintage souvenirs-industrie; papieren of kartonnen mapjes met daarin opgevouwen een lange slinger van fotootjes van de toeristische hoogtepunten van steden als Rome, Wenen of Parijs.
Het oudst bekende gebruik van de leporellovorm vinden we bij Tibetaanse tantrische teksten uit de 10e eeuw die zijn teruggevonden in de Mogao-grotten, even buiten de woestijnstad Dunhuang in het Noorden van China. Ook deze zijn verticaal uitgevouwen te lezen. Maar leporello klinkt niet echt Chinees, of Tibetaans. Voor deze klankvolle benaming hoeven we ook niet naar Azië.
De oorsprong voor het gebruik van de naam ‘Leporello’ komen we tegen in het libretto dat Lorenzo Da Ponte schreef voor Mozart’s opera ‘Don Giovanni’, die in 1787 in Praag in première ging. In de eerste acte van ‘Don Giovanni’ openbaart Leporello, de knecht van de hoofdrolspeler, een lijst met meer dan 2000 ‘veroveringen’ van zijn meester aan een vrouw die in het verleden de dupe was van de verleidingskunsten van deze infame versierder.
Het boekje waarin de, meestal ongewenste, amoureuze escapades zijn vastgelegd heeft de vorm van een zigzag gevouwen catalogus, die de lengte van de namenlijst, zeker vanuit de zaal gezien, veel beter illustreert dan een gebonden boekje. De aria (“Madamina, il catalogo è questo”) met daarin de details van de bedenkelijke handelswijze van Don Giovanni, wordt gezongen door diezelfde, hierboven genoemde, Leporello., die met een mooi theatraal gebaar de concertina tevoorschijn tovert.
Jan M. Verburg kiest voor zijn kunst vaak een bepaalde boekvorm, bijvoorbeeld een leporello…
… De gekozen vorm is dan enerzijds drager maar daarnaast ook onlosmakelijk onderdeel van het totaal. Tekst en beeld, al dan niet in de vorm van collages, hebben een plek gevonden op de zigzagpagina’s van het leporello. In gesloten toestand neemt het boek niet veel meer plaats in dan een normaal dik boek maar wordt de harmonica eenmaal uitgetrokken, dan ontstaat er een presentatie die ruimtelijk is; die vaak meerdere meters lang is en daardoor ook ingrijpt in de beleving van de omgeving. Het is niet langer alleen maar een boek maar ook een object dat een relatie aangaat met de architectuur, tegelijkertijd boek en object; wellicht te vangen in de term ‘bookject’? Die ruimtelijke zigzagvorm brengt ons, misschien zonder dat we er ons van bewust zijn, weer terug naar het oude China. De oervorm van de zigzag-gevouwen tantrische teksten is het kamer- en/of tafelscherm.
Het is een vorm die bekend is vanaf de Han-periode (206 B.C. – 220 A.D.) en in China een ‘Ping feng” wordt genoemd, vrij vertaald een soort windbreker. Diezelfde vorm wordt in Japan een Byobu genoemd en is vanaf de 7e/8e eeuw een vertrouwd element in het interieur. Het kan een ruimte verdelen of een gedeelte van een vertrek afschermen maar het is tegelijkertijd de drager van gedichten, verhalen en afbeeldingen, neergeschreven of geschilderd op de verschillende aaneengeschakelde panelen die het, samengevoegd, tot een scherm maken; object, afbeelding en verhaal bijeengebracht, soms sober, soms uitbundig maar altijd één geheel. De thema’s die worden afgebeeld zijn heel divers. Ze kunnen variëren van landschappen, vogels, scènes uit het stads- of plattelandsleven, de verbeelding van beroemde verhalen uit de Chinese of Japanse literatuur maar ook het scherm zelf kan tot onderwerp worden gemaakt.
Deze laatste categorie noemen we “Screens within screens”, een prachtig voorbeeld van de vervlechting van vorm en inhoud. Zigzagscherm en zigzagboek zijn familie van elkaar. Niet omdat er de behoefte is om te categoriseren maar omdat ze een essentieel aspect delen; er ligt in beiden de uitnodiging besloten om op reis te gaan in het verhaal. Het boek is de reis en het verhaal is boek geworden; niet alleen maar een verslag in letters op papier maar een veel bredere zintuigelijke ervaring.
Niet alle leporello’s (leporelli ?) van Jan M. Verburg zijn reisverhalen maar ieder boek heeft de eigenschap dat het ons meevoert in zijn wereld, tenminste als we bereid zijn om op reis te gaan.
Twee pagina’a uit één van de dagboek-loperello’s van Jan M. Verburg uit 2016 ‘Roma / Firenze’
